αιτιοκρατία ή ντετερμινισμός

(determinismus). Φιλοσοφική θεωρία κατά την οποία η κατάσταση του κόσμου σε μια ορισμένη στιγμή μπορεί να θεωρηθεί αποτέλεσμα της προηγούμενης κατάστασής του και αιτία της μελλοντικής του κατάστασης, η οποία, επομένως, μπορεί εύκολα να προσδιοριστεί από πριν. Η αντίληψη αυτή, που βασίζεται στη γενική αρχή της αιτιότητας, αποκαλύπτει ένα αίτημα παλιό όσο και ο άνθρωπος, γιατί ανταποκρίνεται στην ανάγκη γνώσης, ελέγχου και πρόβλεψης των γεγονότων. Με την έννοια αυτή μπορούν να διακριθούν σαφώς τρία αιτιοκρατικά ρεύματα στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης. Το ένα βασίζεται στην έννοια του γεγονότος, χαρακτηριστική του δράματος και της θρησκείας των αρχαίων Ελλήνων, και αποκαλύπτει μία αντίληψη της παγκόσμιας τάξης, η οποία νοείται κατά την ιδέα απόλυτων διαταγμάτων, που εκτελούνται ανεξάρτητα από τον μηχανισμό της φύσης ή τους ηθικούς νόμους. Μπορούμε να πούμε πως είναι η πρωτόγονη μορφή του κοσμικού προκαθορισμού, που επανεμφανίζεται αργότερα στη θεολογική α. του αγίου Αυγουστίνου, του Δάντη και του Τζοβάνι Μπατίστα Βίκο. Η άλλη κατεύθυνση αντίθετα αποδίδεται στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη και αντιλαμβάνεται την παγκόσμια τάξη ως ηθική τάξη. Κάθε πράγμα έχει έναν σκοπό ή έναν προορισμό οργανωμένο ιεραρχικά, ο οποίος επενεργεί στη διαδικασία της ιστορίας. Οι πιο σύγχρονες μορφές της θεολογικής αυτής α. βρίσκονται στον Χέγκελ και τον Χέρντερ, για τους οποίους ηιστορία είναι η αυτοβιογραφία του πνεύματος. Η τρίτη τάση –η επιστημονική α.– βρίσκεται ήδη στη σκέψη των Ιώνων φιλοσόφων και ιδιαίτερα στον Δημόκριτο. Κάθε γεγονός νοείται ως η έκφραση ορισμένων αμετάβλητων αρχών, που είναι αδιάφορες για τις ανάγκες των ανθρώπων και για τη βούληση του θεού. Ως κατευθυντήρια αρχή της επιστημονικής έρευνας προβάλλει η ιδέα μιας λογικής τάξης, που απορρέει από το συνολικό είναι του ανθρώπου και προσδιορίζει γενικά εκείνο που ο άνθρωπος μπορεί να είναι. Ύστερα από τις ανακαλύψεις του Γαλιλαίου και τη διατύπωση των νόμων του Κέπλερ και του Νεύτωνα η επιστημονική α. ανακηρύχθηκε σε κύρια μέθοδο κάθε έρευνας. Οι νόμοι της κλασικής μηχανικής επιτρέπουν, πράγματι, να γνωρίσουμε όλη την προηγούμενη και μελλοντική ιστορία ενός συστήματος, μόλις γίνει γνωστή η κατάστασή του σε μια δεδομένη στιγμή. Χάρη στους νόμους αυτούς, ο Λαπλάς, για παράδειγμα, μπορούσε να προβλέπει τις εκλείψεις και τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων. Από αυτό πήγασε η απλοϊκή πίστη της μηχανιστικής α. του 18ου και 19ου αι., η οποία πίστευε πως μπορούσε να ερμηνεύσει οποιοδήποτε φαινόμενο υψώνοντας αυθαίρετα ορισμένους νόμους, που είχε αποδειχτεί πως είχαν ισχύ σε έναν περιορισμένο τομέα της επιστήμης, σε καθολικό όργανο γνώσης της πραγματικότητας. Η αιτιοκρατική αντίληψη της φυσικής τάξης υιοθετήθηκε, πράγματι, ως πρότυπο για την ανάλυση της κοινωνικής τάξης από τον Σεν-Σιμόν, τον Κοντ, τον Σπένσερ και άλλους. Ωστόσο, η μηχανιστική α. περιήλθε σε κρίση μέσα στην ίδια τη φυσική επιστήμη, όταν η κβαντική μηχανική (βλ. λ. απροσδιοριστίας, αρχή) εισήγαγε το στοιχείο της πιθανότητας στην περιγραφή της φύσης, αποδεικνύοντας το αδύνατο μιας απόλυτα βέβαιης πρόβλεψης εκείνων που θα συμβούν. Η εισαγωγή της έννοιας της πιθανότητας δεν σημαίνει όμως πως καθετί εξαρτάται από την τύχη, επειδή οι νόμοι –έστω και του τύπου της πιθανολόγησης– υπάρχουν και λειτουργούν, και διότι, όπως ήταν αυθαίρετη η επέκταση των νόμων της κλασικής μηχανικής σε όλη την πραγματικότητα, άλλο τόσο αυθαίρετη είναι η επέκταση σε αυτήν των νόμων της κβαντικής μηχανικής. Ο Γάλλος φιλόσοφος Ογκίστ Κοντ υπήρξε από τους θεμελιωτές της αιτιοκρατίας στη σύγχρονη σκέψη.